ARPEE, LEON

ARPEE, LEON., History of Armenian Christianity; New York, 1946.

Ermeni Katolikliğinin kurucusu Mekhitar, 1676’da doğdu. Halep’te önemli bir Fransız Cizvit ailesiyle tanıştı. (s. 231) “1703’te Türk ordusunun ayaklandığı, II. Mustafa’nın  III. Ahmet lehine tahttan çekildiği ve Feyzullah Efendi öldürüldüğü sırada, Papa’ya bağlı Ermeni eşrafı Patrik Avedick’in azlini, hapse atılmasını ve sürülmesini sağladılar. Fakat Papa yandaşlarının zaferi kısa süreli oldu.” (s.233) Avedick, Mont Saint-Michel’e hapsedildi. “XIV. Louis, onun güzel Fransa’sında tutuklu olduğunu bildiği halde, Osmanlı hükümetine Avedick’i İspanya ve İtalya’da aratacağını vaat etti.” (s.234) Avedick sonra Bastille’e gönderildi. “1710 yılı biterken, Avedick Paris kardinaline Katolik inanca bağlılığını beyan etti… Dokuz ay kadar daha yaşadıktan sonra, 54 yaşında, çok daha yaşlı göstererek öldü ve Saint-Sulpice mezarlığına gömüldü.” (s.234) İstanbul’da Katolik (“Frankish”) Ermeniler karşı zulüm yapıldı. 1779’da Mehmet Zilif sadrazam olunca ona “kendi kiliseleri ya da patrikleri ile ayrı bir cemaat olarak tanınmaları için” beş yüz kese vaat ettiler. Fransız elçisi Guignard da destekliyordu. (s.256) “Ulusal” Ermeniler ayaklanıyor ve patriğimizin Frenkliğe döndüğünü öğrendik, bizi de Frenk yapacaklarmış; bizler Ermeniyiz! Frenk olmayız!” diye haykırdılar. (s.260) Navarin’den sonra II Mahmut Papacı Ermenileri cezalandırdı. Ankaralı bütün Ermeniler doğdukları şehre sürüldüler. Başka sürgünler de oldu. (s. 263)

1829 Edirne Anlaşması ön hükümlerinde dini özgürlükler de yer alıyorlar. 1830’da II Mahmut’un yeni bir fermanı ile sürgündeki Ermeniler af edildiler. Evlerine döndü, mülklerine kavuştular. 1831’de de İstanbul’da ilk bağımsız Katolik Ermeni Cemaatine’ne izin verildi. İlk Katolik Kilisesi için Bezciyan cömertçe yardımda bulundu. (s. 263) Harutun Bezciyan “Büyük Sultan II. Mahmut’un kişisel refakatçisi ve güvenilir danışmanı” idi. Kurnazca davranarak, Türk-Rus savaşını finanse etti, tazminatı yabancı kredilerle ödedi, Mısır’ın işgalini Rus yardımıyla önledi, buğday ve diğer gıda maddeleri üzerindeki tüm resimleri affederek Başkent’i kıtlıktan kurtardı.” (s. 239) Bezciyan ve başkaları Tuzoğluları’ndan sonra  Emperyal Darphane’deki eminliği ele geçitmişlerdi. (s.258)

1831’e kadar iki kutup var. Grek Ortodoks Kilisesi ve ayrılmış (dissenting) Doğu Kiliseleri. 1831’de Batı Kilisesi de bölindü ve Protestanlık başladı. 1831’de ilk “American Board of Commissioners for Foreign Missions” Türkiye’ye geldi.(s.266) 1836’da gizlice “The Evangelical Union” örgütlendi. Sonuç: 1914’te, daha çok Amerikan etkisiyle, 137 protestan kilisesi ve 50 000 Osmanlı protestanı bulunuyordu.   (s.270)